Od wielu lat jesteśmy promotorami szczególnych wartości kamieniarki bruśnieńskiej dla kultury i sztuki ludowej. Teraz, członek naszego stowarzyszenia, Grzegorz Ciećka, prezentuje efekt swojej wieloletniej pracy z zakresu inwentaryzacji bruśnieńskich kamiennych figur i krzyży przydrożnych. Dwukrotne dofinansowanie tego projektu z funduszy MKiDN w 2016 i 2020 roku pozwoliło stworzyć unikatową bazę dokumentującą kamieniarkę bruśnieńską, na którą składa się 918 obiektów rozsianych w linii 130 kilometrów! Dlaczego jest to szczególnie cenna inicjatywa? Powodów jest wiele, jednakże najcenniejszy, to niezwykłe zjawisko rzeźbiarskiej sztuki ludowej, unikatowej na światową skalę.

Inwentaryzacja jest już gotowa, jednakże będzie z czasem uzupełniania i modyfikowana. Teraz przyszedł czas na kolejne działania związane z kamieniarką, będziemy o nich informować. Będą to między innymi takie inicjatywy jak: lapidarium kamieniarki bruśnieńskiej, film na temat ludzi związanych z kamieniarką, wystawa i katalog promujący kamieniarkę, warsztaty kamieniarskie i wiele innych inicjatyw.

Na stronie kamiennekrzyze.pl znajduje się mapa z zaznaczonymi obiektami. Wygląda to spektakularnie. Dzięki tej mapie widać wiele ciekawych rzeczy. Zasięg kamieniarki bruśnieńskiej w linii prostej to około 130 kilometrów. Od północy szczelną granicą zasięgu jest stara granica zaboru austriacko-rosyjskiego. Tam, w dawnej Kongresówce, „rynek” zdominowała obecnie jeszcze trochę anonimowa kamieniarka józefowska. Od wschodu mamy granicę państwową z Ukrainą, gdzie prace inwentaryzacyjne nastąpią w przyszłości. Na zachodzie, kamieniarka bruśnieńska, jest widocznie mniej spotykana za rzeką San. Rejon oddziaływania kamieniarki bruśnieńskiej, jaki tutaj widzimy na przykładzie kamiennych krzyży przydrożnych, współtworzy krajobraz tego regionu. Kraina bruśnieńskich kamiennych krzyży przydrożnych właśnie pokazała nam swoje wyraźne granice. Należy tu bardzo wyraźnie zaznaczyć, że nie wszystkie obiekty zostały znalezione. Nawet teraz po wieloletnich eksploracjach okazało się, że w Dziewięcierzu (powiat lubaczowski), znalazły się dwa nikomu nieznane kamienne krzyże. Kolejnych możemy się spodziewać z rejonu jarosławskiego. To kwestia czasu. Obecnie inwentaryzacja daje możliwość oceny, który obiekt został znaleziony i opisany. Dlatego też warto szukać kolejnych. Do inwentaryzacji dołączone zostały „krzyże mogilne„, bowiem wiele z nich jest mylonych z przydrożnymi, trudno też tak na prawdę ocenić, ile krzyży postawionych z okazji ustąpienia zarazy stoi na mogiłach. Na obecną chwilę, 18 zostało zaklasyfikowanych jako mogilne. Pojawiła się też nowa kategoria „cmentarzyska„, na obecną chwilę jest ich 8 (nie są one wliczone do liczny 918 obiektów). Spowodowane jest to tym, że znajdziemy miejsca, gdzie występują pojedyncze kamienne krzyże bruśnieńskie, lub kilka, na cmentarzach cholerycznych, które są schowane na uboczu miejscowości i ich historia jest połączona z krzyżami przydrożnymi. Naturalnym ciągiem działań związanych z kamieniarką bruśnieńską będzie podjęcie działań zmierzających ku opisowi dwóch niezwykłych tematów. Jeden z nich jest lepiej zbadany, drugi trochę niedoceniany i zapomniany. Chodzi oczywiście o cmentarze, gdzie mamy tysiące kamiennych figur i krzyży i drugi temat związany jest z kamieniołomami roztoczańskimi. Pierwszy cmentarz, jaki zostanie opisany już niedługo, jako przykładowy, to Machnów Stary. Wcześniej poznamy fascynujące historie związane z kamieniołomami roztoczańskimi. Jaki jest cel tej inicjatywy? Kamieniarka bruśnieńska zasługuje na wpis na listę światowego dziedzictwa UNESCO!

Województwo lubelskie razem 184 kamiennych krzyży przydrożnych

Powiat tomaszowski – 164

Gmina Bełżec 19
Gmina Lubycza Królewska 108
Gmina Susiec 5
Gmina Rachanie 1
Gmina Tomaszów Lubelski 1
Gmina Ulhówek 30

Powiat hrubieszowski – 20

Gmina Dołhobyczów 20

Województwo podkarpackie bez powiatu lubaczowskiego razem 106

Powiat jarosławski – 83

Gmina Wiązownica 41
Gmina Jarosław 8
Gmina Laszki 21
Gmina Radymno 13

Powiat przeworski – 20

Przeworsk 3
Gmina Sieniawa 9
Gmina Adamówka 8

Powiat leżajski – 2

Gmina Kuryłówka 2

Powiat przemyski – 1

Gmina Stubno 1

Powiat lubaczowski – 628

Lubaczów 20
Gmina Cieszanów 107
Gmina Horyniec-Zdrój 170
Gmina Lubaczów 102
Gmina Narol 108
Gmina Oleszyce 37
Gmina Stary Dzików 34
Gmina Wielkie Oczy 50

Razem wszystkich kamiennych krzyży 918

W tym znajduje się 5 krzyży żeliwnych posadowionych na kamiennych cokołach na terenie powiatu lubaczowskiego, 9 krzyży żeliwnych posadowionych na kamiennych cokołach w reszcie Podkarpacia i 34 ze strony lubelskiej. Razem wszystkich jest 48. Czyli 870 to całe kamienne obiekty. Warto tu zaznaczyć, że nie są to żeliwne krzyże zastępujące zniszczone kamienne, tylko często specjalnie przygotowywany ozdobny kamienny cokół pod żeliwny krzyż, co widać w sposobie robienia czopu i mocowań. Wśród tych 870 kamiennych krzyży nie wszystkie są kompletne, niektóre są w kawałkach. Oprócz tych 918 obiektów znaleźć udało się także sporo kamiennych elementów, np ramię krzyża, element cokołu czy element podstawy. Na mapie, te elementy są oznaczone jako kółeczka z trzema kwadracikami. Przedstawiona liczba krzyży i figur – 918 – to stan na marzec 2021 rok.

WIRTUALNY SZLAK ROWEROWY

Zobacz trasę w Traseo

„Roztoczańska caminostrada – opowieść zaklęta w kamieniu bruśnieńskim”. Koncepcja unikalnego szlaku rowerowego.

Kolejny kamień milowy dla kamiennych krzyży bruśnieńskich, to „roztoczańska caminostrada”, wielki szlak rowerowy, który będzie dostępny tylko w wirtualnej wersji. Warto zadbać o przyrodę i przestać ją zaśmiecać niepotrzebnymi turystycznymi śmieciami; mapami, znakami i tablicami. Technologia pozwala nam dziś na poruszanie się bez takiego oznakowania.

Całkowita długość szlaku to 740 kilometrów. Będzie można go przemierzyć rowerem ale także i pieszo. Szczególnym znakiem rozpoznawczym w terenie, są kamienne krzyże bruśnieńskie. To właśnie „one będą opowiadać uczestnikom swoje historie”. Szlak jest wirtualny i nie ma potrzeby znakowania go w terenie, bowiem szczególną uwagę zwracać będziemy na naturę, a znaki różnego rodzaju niszczą naturalność. Szlak jest specjalnie wypychany z ruchliwych dróg do lasu, czasem nawet w trudny teren. Przemierzać będziemy tereny od Roztocza po Dolinę Dolnego Sanu. Od wschodu ogranicza nas granica z Ukrainą, a na północ rejon, gdzie nie występuje kamieniarka bruśnieńska (większość powiatu tomaszowskiego zdominowała kamieniarka józefowska). To właśnie kamienne krzyże bruśnieńskie wyznaczają tutaj areał gdzie będziemy się poruszać.

Nie każdemu spodoba się „roztoczańska caminostrada”, bowiem nawiązuje ona do duchowej sfery naszego życia. Tutaj nie chodzi o superatrakcje, wygody i rozrywkę. To można znaleźć wszędzie. Przyszedł czas, by zacząć traktować podróże jako jedną z możliwości walki z takimi chorobami jak depresja czy obniżenie nastroju. Każdy podróżuje po to, by naładować akumulatory duchowe (psychiczne). Wyrwanie się z zaklętego kręgu problemów, gdzie wszystko na nas oddziałuje negatywnie, powoduje, że coś się może zmienić. Kontakt z naturą, którego brakuje dziś ludziom, ma zbawienne działanie dla umysłu człowieka. Historie, które tutaj czekają na podróżnika i droga, którą można pokonać, staną się inspiracją do czegoś nowego w życiu.

Nie jest to typowy szlak związany z religią. Tutaj można poznać miejsca i historie, które istnieją jako ślady przeszłości utrwalone w bruśnieńskim kamieniu. Kiedyś była to ziemia, gdzie obok siebie żyli Polacy, Ukraińcy, Żydzi i Niemcy. Kiedyś normą było, że rynki małych miasteczek ozdobione były: kościołem, cerkwią i synagogą, czasem zborem. Dziś po mieszkańcach zostały tylko kamienne nekropolie z wyrytym w kamieniu śladem życia, na steli, macewie czy krzyżu. Poznamy też miejsca, gdzie kiedyś mieszkali ludzie, ale zostali wysiedleni. Kiedyś duże wsie, dziś szczery las, gdzie znajdują się wioski widmo, których szczególnym świadkiem są tylko kamienne krzyże przy nieistniejących domach. Czekać będą na podróżników też krajobrazy Roztocza w najpiękniejszym wydaniu, dzikie koryta wijących się rzek, głębokie wąwozy, ślady wielkich i małych wojen, a także ślady wielkich radości, jakim było na przykład odzyskanie wolności przez chłopów w 1848 roku. Czekać będzie też opowieść o naturalnym dążeniu człowieka do piękna i radości, zaklęta w kamieniu bruśnieńskim, która czeka na odkrycie.

Projekt inwentaryzacji kamiennych krzyży i figur bruśnieńskich wykonano dzięki: